Imaxes da barbarie

Hai xa uns cantos anos lin o libro "Ante el dolor de los demás", da escritora estadounidense Susan Sontag. O libro non me causóu gran impresión a primeira vez que o lín, pero por razóns que non veñen ó caso volvino ler uns anos despóis. Non é un libro dos que abraian ou dos que se aprendan grandes cousas, pero nel a autora fai algunhas reflexións que me parecen interesantes.

Trata das imaxes que reproducen o horror e a barbarie, o sufrimento dos outros. A autora céntrase especialmente na fotografía e particularmente na fotografía de guerra, pero non de xeito exclusivo, falando tamén do cine e da televisión e, por suposto, da pintura e outras artes.

A primeira reflexión da que falo é a comparación que fai a autora entre a fotografía e outras artes no que respecta á nosa consideración da súa autenticidade. Na pintura, por exemplo, non esperamos atopar unha reproducción exacta dun acontecemento con todos os detalles. Cando contemplamos o cadro de Goya "Los fusilamientos del tres de mayo", importa ben pouco se había ou non un home de camisa branca, ou cántos soldados había no pelotón. O teríamos por falso se descubríramos que non o pintóu Goya, pero que a escena represente ou non con exactitude o feito histórico non afecta ó noso concepto da súa autenticidade, que poñemos na autoría e non no contido.

Pero coa fotografía ocorre o contrario. Pensemos na famosa fotografía feita durante a guerra de Vietnam na que se ve a unha nena espida fuxindo dunha aldea ardendo. Non a teríamos por falsa se descobríramos que non a fixo Nic Ut, como moito pensariamos que houbo un erro na atribución ou que  lla roubóu a outro. Pero a fotografía en sí mesma seguiría a ser auténtica para nós, porque agora no noso concepto da autenticidade non está na autoría senon no contido, que esperamos que sexa fiel reflexo da realidade. A dicir verdade, eu nin sequera sabía quén fora o fotógrafo ata que empecéi a escribir isto e o busquéi. Outro exemplo é a tamén famosa foto de Robert Capa "Morte dun miliciano" da que sempre houbo dudas sobre a súa autenticidade, non porque non a fixera Capa, senon porque moitos sospeitan que foi escenificada e non feita nun combate real.

Outra reflexión da autora, se cadra máis interesante, refírese a nosa consideración da cualidade estética destas imaxes. A arte, por definición, ten una función ou cualidade estética aínda cando representa a dor e o sufrimento. A historia da arte está chea de reproduccións da barbarie de gran beleza plástica: esceas de batallas, execución, martirios... Cando representan feitos reais e non míticos aprecimos o que teñen de documento, como en "Los desastres de la guerra" de Goya, pero non por iso deixamos de apreciar tamén a cualidade estética da obra.

E outra vez ocorre algo moi distinto coa fotografía. Tamén a fotografía é unha arte e apreciamos a calidade plástica das fotos cando teñen una manifesta intención artística. Pero cando reflicten esceas de dor e barbarie non só non apreciamos a calidade estética senon que a rexeitamos. A barbarie non pode ser fermosa, e unha fotografía deste tipo parece menos auténtica se podemos apreciar algún valor estético nela. Parece menos real, escenificada, aínda que esa non fora a intención do fotógrafo. As sospeitas da autenticidade de "Morte dun miliciano" non carecen de fundamento, pero pode que ningúen o tivera investigado e nin sequera sospeitado se a foto no fora de innegable calidade artística. Non temos reparo en admitir que poda haber fermosura na interpretación que un artista fai da morte, pero na morte dun home real non.